El próximo 23 de abril se
cumplirán 80 años de la muerte del que fue uno de los impulsores del
Euzko Gudarostea. Cándido Saseta murió junto con más de un centenar de
milicianos en Asturias en 1937, miembros estos de los batallones Euzko
Indarra, Amayur y Prieto, entre otros. Saseta, militar de carrera, fue
el encargado de formar el Euzko Gudarostea.
Espainiako Poliziak Eustakio Mendizabal
Txikia ETAko kidea hil ondoren (1973), Telesforo Monzonek haren omenezko
bertsoak idatzi zituen, eta Pantxoa eta Peiok doinua paratu zioten
kantari. Aurkezpenik ere behar ez duen abestia, gaur egun. Kanta
horretan, Monzonek Txikia konparatu zuen Kandido Saseta Eusko
Gudarosteen komandante hondarribiarrarekin: Mendizabal Sasetaren urrena;
biak txiki, bizkor eta lerden; Saseta hil zen gudarien aurrean,
Mendizabal hil zaigu bakarrik. «Gutako askok abestu dugu Txikia jakin
gabe Saseta nor zen», erran du Joserra Enparanek. «Ni hondarribiarra
naiz, baina Gernikako bonbardaketaren 70. urteurrenera arte ez nuen
jakin Saseta ez zela kanta bateko kontua bakarrik. Orduan jakin nuen
pertsona inportante bat izan zela, eta, gainera, Hondarribian jaioa.
Nola zen posible Hondarribian bertan hain gutxi ezagutzea?». Enparanek
hura ez ezagutzea goititik beheiti aldatu zen, urte batzuk geroago
Sasetaren gorpuzkiak non zeuden ikertzen hasi baitzen, eta Sasetaren
Aldeko Taldearen sorreran parte hartu baitzuen. 2008an lortu zuten
komandantearen gorpuzkiak jaioterriko hilerrira ekartzea, baina
Enparanek ez du uste Sasetari behar adinako garrantzia ematen zaionik
gaur egun. «Saseta ez da noizbehinka omenaldiren batean oroitu behar den
pertsonaia bat; Jose Antonio Agirreren pare oroitu beharrekoa da,
Euskal Herriko historiaren pertsonaia handietako bat da. Faxismoaren
aurka borrokatu ziren gudari horien balioak ordezkatzen ditu».Gaur beteko dira 80 urte frankistek Saseta hil zutenetik, Asturiasko Areces herriaren inguruan (Espainia); gudarien aurrean, kantan azaldu bezala. «Ez zen soilik militar bat edo komandante bat. Gainerako gudariek eredugarritzat zuten, eta fede itsua zuten Sasetarengan. Borrokan sartzen lehenbizikoa zela eta erretiratzen azkena zela dioen kontu hori kontrastatutako egia bat da», azaldu du Enparanek.
Javi Buces Aranzadi zientzia elkarteko historialariaren arabera, ez dago Sasetaren heriotzari buruzko «egia absolutu bat», baina «argi» dago frontean hil zela, lehenbiziko lerroan. «Ez zen kuartelean gelditzen zen komandante bat, eta hori oso ondo dokumentatuta dago. Nahiz eta fronte batetik bestera mugitu, batailan egon ohi zen, ez zen atzeraguardian gelditzen». Bucesen arabera, Saseta «mito» bihurtu zen «estratega gisa izan zuen gaitasunarengatik, eta maila handiko ofizial bat izan arren, borrokaren lehenengo lerroan egoten zelako».
Militar abertzalea
Saseta 1904an jaio zen Hondarribian (Gipuzkoa). Gaur egungo ikuspegiarekin aztertuz gero, haren ibilbidea berezitzat jo liteke, edo, are gehiago, kontraerrankortzat ere, euskal abertzaletasunarekin bat egin bazuen ere, Espainiako armadan karrera egin zuelako. «Ez dut uste gerraren aurretik Saseta oso ezaguna zenik, baina anaietako bat eta biak nazionalistak ziren, EAJren ingurukoak. Esate baterako, argazki bat dago Saseta armadarekin Marokon egon zenekoa, eta Euskal Herriko armarriarekin ageri da», azaldu du Bucesek.
16 urterekin sartu zen Saseta Espainiako armadan. Handik hamabortz urtera, buruzagi militar eskuindarrek Espainiako Errepublikaren aurka kolpea eman zuten, 1936ko uztailaren 18an. Sasetak Gasteizko kuartelean zuen postua, intendentziako kapitain gisa. Gasteiz kolpisten esku egon zen hasieratik, baina Sasetak berehala desertatu zuen. Abuztuaren hasieran Azpeitian (Gipuzkoa) agertu zen, eta Eusko Gudarosteen komandantziaren sorreran parte hartu zuen. «Militar profesional bakarra zenez, jakintza militarrik gabeko zibilak entrenatzeaz eta milizia nazionalistak antolatzeaz arduratu zen». Azpeitiko komandantzia abertzaleek bakarrik osatu zuten, eta, EAJk kolpisten aurka hartutako engaiamendua berretsi zuen, hasierako zalantzen ondoren.
Bucesek Karlos Almortzarekin batera ikerketa bat egin du komandantziari buruz, Azpeitiko Udalaren enkarguz. Apirilaren hasieran argitaratuko dute, eta izenburutzat du Eusko Gudarostea: eusko abertzaleak armak eskuan Espainiako militarren altxamenduaren aurka. Azpeitia, 1936. Irailaren 19an, frankisten erasoaldiaren ondorioz komandantzia desegin eta erretiratzea antolatu zuen Sasetak. Azaroan, miliziak armada bihurtu ziren, eta Eusko Gudarostea sortu zen horrela. Saseta 1937ko urtarrilean izendatu zuten armadaren komandante, eta hurrengo hilabetean hil zuten Asturiasen.
Oroimena berreskuratzen
Sei hilabete eskasean, mito bihurtu zen Saseta. «Haren aginduetara egon ziren gudarien lekukotza guztiek nabarmentzen dute Sasetaren gaitasuna», azaldu du Bucesek. «Hizlari eta antolatzaile gisa zuen gaitasuna bakarrik ez, baita estratega militar gisa zuena ere. Matxinatuek zailtasun handirik gabe egin zuten aurrera Tolosaraino [1936ko abuztuaren 11]. Orduan, Sasetak erabaki zuen borroka mendietara eramatea, gerrilla gerra antzeko bat egiteko, eta gai izan ziren 34 egunez eusteko matxinatuei».
Enparan Sasetari buruz ikertzen hasi zenean, liluratuta gelditu zen komandantea hil ondoren frankismoaren aurkako ordezkariek egin zituzten adierazpenekin. «Halako laudorioak egin zizkioten, eta ez abertzaleek bakarrik. Adibidez, Euskadi Roja-k [Euskadiko Alderdi Komunistaren aldizkariak] kide bat izango balitz bezala hitz egin zuen Sasetaz. Euskal unibertsaltasunaren ordezkari berria deitu zion. Atera kontuak!». Sasetari buruz erran eta idatzitakoak eta haren bizitzaren inguruko bertze xehetasun batzuk bilduta, Enparanek faksimile bat argitaratu zuen 1999an, Hondarribiko Muara eta Olagarro elkarteen babesarekin.
Sasetaren memoria berreskuratzeko lanean hasi ziren Hondarribian, «auzolanean»; hori bakarrik ez, gorpuzkiak berreskuratzeko lanari ere ekin zioten. «Emaztea eta biok hasi ginen Areces inguruan galdezka, eta jakin genuen Euskaldunen zelaia esaten zioten toki batean egon zitekeela, beste 100 gudarirekin batera lurperatuta». Bildutako informazio horrekin, Aranzadi zientzia elkartea Arecesen lanean hasi zen, eta 2008an aurkitu zituen Sasetaren gorpuzkiak.
Enparan kezkatuta dago, uste baitu Saseta ez dela behar bertze ezagutzen, eta oroimenaren transmisioa arriskuan ikusten du. Kritikoa da instituzioek izan duten jarrerarekin. «Euskal Herri osoan plaka bat bakarrik du; hemen, jaioterrian, eta elkarte batek jarri zuelako. Inoiz ez dira ikerketak egitera joan Asturiasera. Ahanztura eta utzikeria izan dute. Orain, oso berandu, baina hasi dira omenaldiak eta lan batzuk egiten». Monzonek Pantxoa eta Peiok abestutako Txikia kantan aipatu zuen haurrek biharko ikastoletan ikasi behar zutela Txikia eta Saseta nor izan ziren; Sasetaren kasuan, iritzi bera du Enparanek. «Unibertsitateak lana egin beharko luke, baina irakaskuntzan ere curriculumean sartu beharko lukete Saseta, Agirre eta besteak dauden bezala».
Sasetari 2008an lur eman zioten Hondarribiko hilerrian, ekitaldi jendetsu batean. Enparanek nabarmendu nahi izan du Sasetaren hilobiak «hogei zentimetrora» duela Jose Bergamin poeta eta intelektual errepublikano espainiarrarena. «Jose Felix Azurmendik artikulu batean idatzi zuen: 'Bi errepublikano, eta borroka egiteko bi modu; errepublikano espainiar bat, Bergamin, eta errepublikano euskaldun bat, Saseta'. Oso irudi indartsua da hori».
Biografía de Cándido Saseta Etxeberria (SC Aranzadi)Fue el comandante en jefe de las milicias vascas (Eusko Gudarostea) en el Gobierno de José Antonio Aguirre durante la Guerra Civil. Era militar de carrera.
Nació en las escuelas de Biteri de Hondarribia, donde su padre Ambrosio era profesor, el 13 de diciembre de 1904. Su madre se llamó Fructuosa y tuvo, del matrimonio con Ambrosio, 8 hijos. Cándido murió el 23 de febrero de 1937 en la localidad asturiana de Areces.
Con la intención de entrar en el cuerpo de miqueletes, a los 16 años ingresó en la Academia de Intendencia. Concluyó sus estudios y en 1922 fue ascendido a alférez. En 1924 fue destinado a Ceuta, Tetuán y Xauen, poblaciones en las que tuvo diversas responsabilidades en los depósitos de intendencia y al año siguiente ascendía a teniente.
Destinado en las plazas africanas hasta 1931, prestó juramento de adhesión a la República el 27 de abril de ese año, en Ceuta.
Pidió el traslado de su destino, que le fue concedido. El primero de noviembre de 1931 se incorporaba a la Compañía de Montaña destinada en Burgos, aunque por poco tiempo, ya que a los meses fue enviado nuevamente a las posiciones españolas en África.
En 1933 estaba destinado en Melilla y un año más tarde fue trasladado al Hospital Militar de Tenerife. El 9 de marzo de 1936 es ascendido a capitán y poco más tarde pasa a ser “disponible forzoso”.
Trasladado a Gasteiz, es entonces cuando intentó etrar en el Cuerpo de Miqueletes. Cuando se produjo la sublevación franquista desertó de su cuartel, ya que los mandos se manifestaron mayoritariamente favorables al golpe de Estado, y se pasó a las filas republicanas.
En los primeros compases de la guerra y antes de la creación de las Juntas de Defensa, participó en varias reuniones de líderes políticos abertzales que intentaron crear un movimiento militar soberanista, al margen del Ejército republicano.
Cuando el PNV decidió dar su apoyo a la República y crear sus propias milicias, Saseta fue destinado al Santuario de Loiola (Azpeitia) como comandante supremo de las fuerzas de voluntarios abertzales que se habían concentrado en espera de recibir instrucciones. Desde su puesto intensificó su actividad, logrando incorporar a 600 jóvenes que serían el embrión del Eusko Gudarostea.
Su formación coincidiría con la caída de Donostia (13 de septiembre 1936), donde las tropas de Saseta se acuartelaron en el convento del cerro de San Bartolomé, sin llegar a actuar.
Aprobado el Estatuto de Autonomía (1 de octubre de 1936) y avanzada la contienda, el Eusko Gudarostea creó un Comité de Guerra representando en su aspecto político por Manuel Irujo, José Mari Lasarte, Telesforo Monzon, Lino Lazkano, Miguel Alberdi y Salvador Aranburu, y en el militar por Cándido Saseta.
A pesar de su cargo de jefe y fundador del Eusko Gudarostea, entró en combate desde el inicio de la guerra, siendo herido en Usurbil y en Legutio.
Tras la convalecencia, sería nombrado comandante en jefe de las dos brigadas que el Gobierno vasco desplazó a Asturias en febrero de 1937, tras acuerdo con el Gobierno republicano para intentar avanzar sobre Oviedo, ciudad que estaba en poder de los sublevados. Moriría combatiendo contra una compañía de Tetuán (lugar donde había estado destinado varios años) en Areces. Su muerte causó una gran conmoción social y recibió honores de Estado, con funerales que se celebraron en Bilbao, a pesar de que, hasta ahora, sus restos no habían sido recuperados.
La muerte de Saseta originó que una de las compañías de ametralladoras del Ejército vasco se transformara en batallón, tomando su nombre. Este batallón estuvo ubicado en Gernika y fue el único del Eusko Gudarostea en dotarse de ametralladoras pesadas. Estuvo compuesto por cuatro compañías (Aitzol, Beti Aurrera, San Marcial y Zarrabeiti) y sus comandantes fueron Andrés Plazaola, Roque Amunarriz y Joseba Salegi.
La mayoría de sus integrantes eran hijos de Donostia o de poblaciones cercanas a la capital guipuzcoana.
Comentarios